Λασίθι – Μοναδικός ο Οικισμός του Χαλασμένου

3 χρόνια ανασκαφών από την αρχαιολόγο Μ. Τσιποπούλου

Δύο χιλιόμετρα βόρεια του Μοναστηρακίου Ιεράπετρας, κοντά στην είσοδο του μοναδικού σε άγρια ομορφιά Φαραγγιού του Χαλασμένου, σε λόφο με 240 μέτρα υψόμετρο, η αρχαιολογική σκαπάνη έχει φέρει στο φως, το σημαντικότερο και ίσως το μεγαλύτερο αρχαίο οικισμό του 12ου π.Χ. Αιώνα, με μεγάλα ορθογώνια κτίρια (μέγαρα), δημόσιο ιερό, με σπάνια αγγεία, ευρήματα που δηλώνουν το τέλος της εποχής του χαλκού, στην έσχατη περίοδο του Μινωικού πολιτισμού.
Ο οικισμός παρουσιάζει σαφή πολεοδομική οργάνωση, με δρόμους ή καλντερίμια, ελεύθερους χώρους και είναι χωρισμένος σε τέσσερις γειτονιές (οικοδομικά τετράγωνα).
Τα «μέγαρα» μυκηναϊκής αρχιτεκτονικής, μας δείχνουν, τη σύνδεση της Μινωικής Κρήτης με την υπόλοιπη Ελλάδα.
Από το 1990, η αρχαιολόγος της ΚΔ’ Εφορίας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων κ. Μεταξία Τσιποπούλου, άρχισε να ενδιαφέρεται για την περιοχή του Ισθμού της Ιεράπετρας. Στην κορυφή του Χαλασμένου, από όπου αγναντεύεις το Κρητικό και το Λυβικό Πέλαγος, νιώθοντας δέος, κοιτώντας το φαράγγι του Χα, την οδήγησαν κάτοικοι της περιοχής, που είχαν αντιληφτεί ότι κάτι σπουδαίο υπάρχει στο υπέδαφος. Οι ανασκαφές άρχισαν το 1992 σε συνεργασία με τον καθηγητή αρχαιολογίας Γ. Κούλσον της Αμερικανικής Σχολής.
Η επιλογή της θέσης
Η τάση της εποχής του 14ου αιώνα π.Χ. ήταν οι οικισμοί να κτίζονται σε ψηλά σημεία, σε λόφους. Πιθανότατα για λόγους ασφαλείας και για να αποφεύγουν τους πειρατές που δρούσαν στο Αιγαίο. Στον οικισμό του Χαλασμένου, ο οποίος έχει κτιστεί ανάμεσα σε πελώριους βράχους, που λειτουργούν ως κρυψώνες, ο λόφος είναι στρατηγικής σημασίας, όπως και ο λόφος της Κεφάλας και επέτρεπε στους κατοίκους να ελέγχουν το Κρητικό και το Λιβυκό Πέλαγος, ενώ μπροστά στα πόδια τους είχαν την εύφορη πεδιάδα για τις καλλιέργειές τους.
«Αυτός ο οικισμός του Χαλασμένου, χτίστηκε, κατοικήθηκε και εγκαταλείφτηκε μέσα στον 12ο αιώνα π.χ. χωρίς να υπάρξει πυρκαγιά ή εχθρική απειλή.
Ωστόσο από τα ευρήματα διαπιστώσαμε ότι κάποιοι επέστρεψαν εδώ τον 8ο π.Χ. αιώνα και πρόσθεσαν πάνω στα ερείπια τις δικές τους κατασκευές. Σε ένα μικρό κτίριο, βρήκαμε άριστης ποιότητας κεραμικά (κρατήρες κρασιού και κύπελλα) με μοναδικές παραστάσεις.
Στο σημείο όπου παρατηρούμε την ανακατάληψη, τον 8ο π.Χ. αιώνα, οργάνωναν τελετουργικά φαγοπότια, εκεί όπου υπήρχαν τα λείψανα των προγόνων τους.
Σε ανάμνηση κάποιου ηρωικού παρελθόντος ήθελαν να συνδεθούν με τους προγόνους τους», μας είπε η κ. Τσιποπούλου.
Η 13η περίοδος ανασκαφών θα ολοκληρωθεί σε ένα μήνα περίπου, ενώ απομένει να ερευνηθεί το ανατολικό κομμάτι του οικισμού. Όνειρο ζωής για την αρχαιολόγο κ. Μεταξία Τσιποπούλου, είναι η ολοκλήρωση της συστηματικής ανασκαφής του Χαλασμένου. Όνειρο ζωής για τους κατοίκους της περιοχής είναι να εκτεθούν τα χιλιάδες ευρήματα σε ένα νέο μεγάλο και σύγχρονο Μουσείο και να γίνουν επισκέψιμες οι δεκάδες αρχαιολογικές θέσεις της περιοχής.
Τέσσερις φειτονιές αλλά και «μέγαρα»
Με ξεναγό την ίδια την κ. Μεταξία Τσιποπούλου, μαθαίνουμε για τη μοναδικότητα του αρχαίου οικισμού στον Χαλασμένο. «Παρουσιάζει σαφέστατη πολεοδομική οργάνωση, με δρόμους, ελεύθερους χώρους και χωρίζεται σε τέσσερις γειτονιές. Κάποια μεγάλα κτίρια, τα λεγόμενα «μέγαρα» είναι μυκηναϊκής αρχιτεκτονικής. Είναι ορθογώνια κτίσματα χωρισμένα με έναν εσωτερικό τοίχο, πράγμα που δε συναντούμε στον Μινωικό Πολιτισμό. Τον τύπο αυτό, έφεραν οι Μυκηναίοι στην Κρήτη τον 14ο αιώνα π.Χ.
Πιστεύω ότι τα «μέγαρα» αυτά τα χρησιμοποιούσαν, για ορισμένες ομάδες πληθυσμού και μάλιστα για φαγοπότι. Σε αυτά δε μαγείρευαν, ούτε αποθήκευαν πράγματα», μας είπε η κ. Τσιποπούλου. Τα ευρήματα σε άλλα σημεία του οικισμού, δηλώνουν που μαγείρευαν και αποθήκευαν τα πράγματά τους. «Το καινούργιο και το μοναδικό, σε αυτή την ανασκαφή, είναι ότι, ενώ από την ιστορία γνωρίζουμε ότι οι ομαδοποιήσεις του πληθυσμού παρατηρούνται στον 8ο π.Χ. αιώνα, εδώ συναντούμε ομάδες από τον 14ο π.Χ. αιώνα. Και αυτό είναι πρωτόγνωρο», επισήμανε η κ. Τσιποπούλου.
Δημόσιο ιερό του 12ου π.χ. αιώνα δείχνει ότι από εκεί ξεκίνησε η οργάνωση σε κοινόητες στην περιοχή
Στο βόρειο τμήμα του οικισμού, έχει βρεθεί ένα πολύ μεγάλο ορθογώνιο κτίριο, το οποίο είναι το δημόσιο ιερό, της κοινότητας. Παρόμοια ιερά, έχουν βρεθεί στις ανασκαφές στον Βροντά Καβουσίου και στην Κεφάλα Βασιλικής. Όμως, στον Χαλασμένο το κτίριο είναι εντυπωσιακά μεγαλύτερο.
Μέσα από την αρχιτεκτονική που αντανακλά την ιστορία, στον Χαλασμένο φαίνεται ότι ξεκινά η κοινοτική οργάνωση.
«Σε αντίθεση με τη Μινωική Εποχή στον Χαλασμένο έχουμε για πρώτη φορά στο 12ο π.Χ. αιώνα, δημόσιο ιερό, ανοικτό με εύκολη πρόσβαση και δρόμους που οδηγούν στην είσοδό του.
Στο μεγαλύτερο από τα δύο δωμάτια του ιερού βρήκαμε τρία αγάλματα, γυναικείων θεοτήτων με υψωμένα χέρια και δίπλα τους ένα μικρό πίθο με υπολείμματα σύκων. Βρήκαμε επίσης, έντεκα πήλινους πίνακες με οπές ανάρτησης, οι οποίοι ήταν κρεμασμένοι στο δυτικό τοίχο. Στον ανατολικό τοίχο, βρήκαμε έξι μεγάλους πίθους 1,20 m. Μέσα στους πίθους μάλλον τοποθετούσαν τις προσφορές προς τιμήν των θεοτήτων.
Οι τρεις θεές που βρήκαμε, έχουν στο κεφάλι τιάρες που κοσμούτναι με πουλιά ή φύλλα όρθια. Βρήκαμε επίσης, κυλινδρικά πήλινα σκεύη με οφιόδεις λαβές και ένα μικρό αυτόνομο πήλινο φιδάκι. Το δεύτερο μικρότερο δωμάτιο του δημόσιου ιερού ήταν το σκευοφυλάκιο, γιατί εκεί βρήκαμε όλα τα σκεύη, πάνω στους πέτρινους πάγκους», συμπλήρωσε η κ. Μεταξία Τσιποπούλου.
Τα κτίρια μινωικής αρχιτεκτονικής που βρέθηκαν στον οικισμό, τα χρησιμοποιούσαν για τη μαγειρική τους. Από τα ευρήματα εντυπωσιακές είναι δεκατρείς τεράστιες χύτρες χωρητικότητας δεκαέξι λίτρων, οι οποίες βρίσκονται και συντηρούνται στο Κέντρο Μελέτης της Παχειάς Άμμου.
«Τα περισσότερα από τα όστρακα που βρίσκουμε είναι κομμάτια σπασμένων πίθων. Χαρακτηριστικό κάποιων κτιρίων είναι ότι σε κάποια γωνία, δημιούργησαν ένα υπερυψωμένο τοξοειδές επίπεδο το οποίο χρησιμοποιούσαν ως επιφάνεια εργασίας», μας είπε η αρχαιολόγος κ. Γαρυφαλιά Κωστοπούλου.