Η κοινωνική ζωή των Κρητικών είναι, από τα πανάρχαια χρόνια, στενά δεμένη με το χορό. Σε όλες τις κοινωνικές εκδηλώσεις, Κρητικοί όλων των ηλικιών, άνδρες και γυναίκες, χορεύουν ασταμάτητα.
Οι κρητικοί χοροί κρατούν απ’ τα πανάρχαια χρόνια, όταν οι Κουρήτες χόρευαν βγάζοντας δυνατές κραυγές για να καλύψουν το κλάμα του νεογέννητου Δία.
Πολλές αναφορές στην αρχαιότητα μας κατευθύνουν στις λατρευτικές τελετουργίες που γίνονταν στην Κρήτη κυρίως από γυναίκες μια και η Θεότητα ήταν γυναίκα γύρω από βωμούς, δέντρα και αγάλματα οι γυναίκες με τα χέρια σε έκταση και τις λαβες προς τα πάνω χόρευαν γύρω από το βωμό σε κύκλο κάτι που θυμίζει πολύ τους χορούς που χορεύουμε σήμερα. Έτσι λοιπόν εύκολα μπορούμε να καταλάβουμε ότι οι απλοί κυκλικοί χοροί ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένοι.
Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν μάλιστα ότι οι Κρήτες είχαν βρει ένα ιδιαίτερο τρόπο να επικοινωνούν με τους Θεούς. Η αλήθεια όμως είναι ότι οι Κρήτες δεν έκαναν διαχωρισμό στους χορούς που γίνονταν για τελετουργικό σκοπό η για διασκέδαση. Ένα αγαλματίδιο του 15ου αιώνα που βρέθηκε στο Παλαίκαστρο Σητείας και αναπαριστά τρεις γυναίκες σε κύκλο να χορεύουν περιστοιχίζοντας μια άλλη που παίζει λύρα. Μας δίνει ακόμα μια καλύτερη εικόνα για τους απλούς κυκλικούς χορούς.
Γενικότερα ξεφυλλίζοντας τη μυθολογία βρίσκουμε ακόμα περισσότερες αναφορές για την Κρητική μουσική, γνωστός είναι ο μύθος ότι ο Θησέας φεύγοντας από την Κρήτη και φτάνοντας στη Δήλο χόρεψε μαζί με τους συντρόφους του ένα χορό με ένα ιδιαίτερο ρυθμό που αντέγραψε με τα χορευτικά του βήματα τις ελικοειδής στροφές του Λαβύρινθου.
Ακόμα και η περίφημη ασπίδα του Αχιλλέα σύμφωνα με το Όμηρο ήταν διακοσμημένη με γλέντι από το παλάτι της Κνωσού.
Στη πάροδο τόπι χρόνο η μουσική αυτή θα υποστεί μεγάλες αλλαγές όπου οι κυριότερες θα γίνουν στα βυζαντινά χρόνια, όπου οι θρησκοκεντρικοί ως επί το πλείστον ήχοι θα επηρεάσουν έμμεσα και άμεσα την Κρητική μουσική.
Ο πιο φημισμένος κρητικός χορός ήταν ο πυρρίχιος και με τη γενική ονομασία «πυρρίχη» χαρακτηρίζονταν όλοι οι πολεμικοί χοροί της αρχαιότητας. Με τα χρόνια ο χορός εξαπλώθηκε σε όλη την Ελλάδα και η κάθε πόλη που άρχιζε να τον χορεύει, δίνοντάς του και διαφορετικό όνομα, φιλοδοξούσε την πατρότητά του. Από το 300 μ.Χ. τον πυρρίχιο αρχίζουν να χορεύουν και οι γυναίκες και από τότε κάποιες παραλλαγές του παίρνουν χαρακτήρα χορού ερωτικού.
Οι περισσότεροι μελετητές σήμερα είναι πεπεισμένοι ότι αρκετούς χορευτικούς τύπους, οι αρχαίοι Έλληνες τους διδάχτηκαν από την Κρήτη.
Για πολλούς από τους παραδοσιακούς χορούς της Κρήτης, μπορούμε να πούμε πως αποτελούν απόηχους των χορών των Κουρητών ή των χορών της πυρρίχης, ως παραλλαγές ή άλλες ονομασίες τους, μετασχηματισμένες στο πέρασμα των αιώνων.
( Πηγή: Τσουχλαράκης Ι., Οι χοροί της Κρήτης – μύθος, ιστορία, παράδοση, Αθήνα 2000 )
Στη ζωντανή χορευτική κληρονομιά της Κρήτης περιλαμβάνονται είκοσι τέσσερις περίπου παραδοσιακοί χοροί. Στις μέρες μας, άλλοι είναι πιο διαδεδομένοι και έχουν παγκρήτια απήχηση, ενώ άλλοι είναι λιγότερο γνωστοί και συναντιούνται μόνο σε τοπικές χορευτικές εκδηλώσεις. Παρόλο που οι κρητικοί χοροί χορεύονται σε όλη την Κρήτη, υπάρχει μια άγραφη παράδοση που τους κατατάσσει ανά επαρχίες.
Εδώ θα αναφέρουμε τους χορούς εκείνους που χορεύονται κατά κόρον και είναι και πιο γνωστοί σε όλη την Ελλάδα.
Ο Συρτός ή Χανιώτης ή Χανιώτικος
Πρόκειται για τον πιο διαδεδομένο χορό της Κρήτης. Χορεύεται κυκλικά και αποτελείται από 12 βήματα. Οι κινήσεις είναι απλές και ομοιόμορφες. Η πρωταρχική μορφή του εντοπίζεται στην περιοχή των Χανίων και χορεύεται από άνδρες και γυναίκες. Το μουσικό μέτρο του είναι 5/8, τα βήματα του 11 και η λαβή από τις παλάμες στο ύψος των ώμων. Ονομάζεται συρτός ή σερτός γιατί τα πόδια του χορευτή σέρνονται στο έδαφος χωρίς να χάνουν την επαφή τους με τη γη την οποία οι Κρήτες λάτρεψαν ως θεά.
Ολοκληρώνεται με έντεκα βήματα ή δώδεκα βήματα, όταν χορεύεται με έντεκα βήματα κρατάμε ένα χρόνο, και η φορά του είναι κυκλική, με τα χέρια σε απόσταση με τις λαβες προς τα πάνω. Κατά την εξελίξει του οι χορευτές σχηματίζουν ένα κύκλο ο οποίος κλείνει και ανοίγει προς τα μέσα. Ο κύκλος οδηγείται από τον πρώτο ( το χορευτή που κρατάει μπροστά) ο οποίος έχει τη δυνατότητα να αυτοσχεδιάζει κάνοντας μικρές παραλλαγές στους βηματισμούς σχηματίζοντας τις φιγούρες ή ταλίμια, μικρούς πολύπλοκους νευρώδεις και ενίοτε πηδηχτούς βηματισμούς χωρίς όμως ενθουσιασμό και μεγάλα άλματα, έχοντας τη δυνατότητα να αποσπάται από τον κύκλο καταφέρνει στροφές και πάσα που απογειώνουν το σύνολο του χορού. Αφού τελειώσει πιάνει τελευταίος και ο δεύτερος γίνεται πρώτος κάνοντας και αυτός τις δικά του αυτοσχέδια ταλίμια ή πάσα.
Όταν ο χορός εκτελείται μόνο από άνδρες ακολουθείται αυστηρά ο ακόλουθος σχηματισμός. Ο πρώτος με ένα μαντήλι σέρνει το δεύτερο και χορεύουν ενώ οι υπόλοιποι ακολουθούν περπατώντας με τα χέρια ενωμένα και προς τα κάτω. Ο πρώτος παίρνει την πρώτη στροφή ακολουθώντας πιστά τους βηματισμούς του συρτού, στη δεύτερη στροφή κάνει εναλλαγές στο βηματισμό με σύνεση και στωικότητα εκτελώντας μικρές αυτοσχέδιες φιγούρες, στην τρίτη στροφή με περισσότερο ενθουσιασμό εκτελεί πιο έντονα πάσα και αποσπώμενος του κύκλου με αλματώδης κινήσεις πιάνει τελευταίος. Έτσι ο δεύτερος γίνεται πρώτος και εκτελεί τις δικές του παραλλαγές μαζί με τον δεύτερο. Αυτό γίνεται μέχρι να χορέψουν όλοι μπροστά. Αυτό έχει ιδιαίτερα αλληγορική σημασία γιατί αναπαριστά τον Αρχηγό με τον υπαρχηγό που μαζί σέρνουν τους άντρες στον πόλεμο και όταν ο αρχηγός σκοτωθεί παίρνει τη θέση του ο υπαρχηγός.
Ιστορικά στοιχεία μας λένε ότι λίγες μέρες πριν το κοσμοϊστορικό γεγονός της άλωσης της Κωνσταντινούπολης, ξεκίνησαν περίπου χίλιοι Κρήτες εθελοντές να πολεμήσουν στην Πόλη.(Η μόνη ναυτική εκστρατεία που ολοκληρώθηκε) Όταν η Πόλη έπεσε οι εκατόν πενήντα περίπου Κρήτες που είχαν απομείνει συνέχισαν να πολεμούν στους τρεις πύργους που είχαν αναλάβει. Έτσι ο πασάς θέλοντας να παραδειγματίσει τους Τούρκους στρατιώτες αποφάσισε να τους αφήσει να φύγουν με ένα από τα πλοία τους ένοπλοι και με τα λάβαρα τους, τιμώντας την αυτοθυσία τους. Κατά την παράδοση οι Κρήτες κατά τις λίγες στιγμές ανάπαυλας από τον πόλεμο συνήθιζαν να τραγουδούν τραγούδια που προέτρεπαν σε ηρωισμό και αυτοθυσία συνδυάζοντας την αρχαία πυρίχη με την βυζαντινή μουσική φτιάχνοντας δυο δικές τους μελωδίες να συνοδεύουν τα τραγούδια τους.
Μετά από χρόνια σε ένα γάμο καπεταναίων οι οπλαρχηγοί διέταξαν τον οργανοπαίχτη του γάμου να παίξει αυτούς τους τιμημένους σκοπούς και υπό τη συναισθηματική φόρτιση των αναμνήσεων τους χόρεψαν τον τελετουργικό αρχαίο χορό με παραλλαγές. Έτσι προέκυψε ο σημερινός συρτός με τα έντεκα βήματα. Κατά τους οργανοπαίχτες και τους χορευτές της εποχής εκείνης ο χορός άρχισε να διαδίδεται σε όλη την Κρήτη κατά τη δεκαετία του 20 περίπου, με μερικές παραλλαγές όσον αφορά τους βηματισμούς και τη μελωδία. Η έκφραση του από επαναστατική στα δυτικά γίνεται πιο λυρική όσο προχωράμε στα ανατολικά. Έτσι αλλιώς χορεύεται ο συρτός στη Κίσσαμο, αλλιώς στο Μυλοπόταμο αλλιώς στο Ηράκλειο και αλλιώς στη Σητεία.
Η γυναίκα στην Κρήτη πιάνει πολλές φορές μπροστά στο συρτό, εκείνη σε αντίθεση με τον άντρα δίνει μεγάλη σημασία στη χορευτική έκφραση παρά στη δεξιοτεχνία, δεν εκτελεί άλματα και πηδήματα αλλά μικρούς σεμνούς βηματισμούς με αρμονία στην κίνηση του σώματος και των ποδιών. Κάνει στροφές και πάσα που μας παραπέμπουν πολύ συχνά στις τοιχογραφίες της Κνωσού που αναπαριστά τις γαλάζιες κύριες με τις φουντωτές φούστες σε όλη τους την έξαρση.
Πεντοζάλι ή Πεντοζάλης
Είναι ένας χορός ενθουσιώδης και πολεμικός, που πήρε το όνομά του από τα πέντε βασικά βήματα, τα «ζάλα» που λένε και οι Κρητικοί. Επαναλαμβανόμενα αυτά τα βήματα γίνονται δέκα. Χορεύεται από άνδρες και γυναίκες (άλλοι θέλουν να χορεύεται μόνο από άνδρες) πιασμένους από τους ώμους, με χέρια τεντωμένα σε ανοιχτό κύκλο. Το πεντοζάλι είναι, ίσως, ο πιο γνωστός, αλλά και ιστορικός χορός της Κρήτης και αντιπροσωπεύει την κρητική λεβεντιά.
Λέγεται ότι κατά τη διάρκεια του Τουρκικού ζυγού η Κρήτη και γενικότερα η Ελλάδα υπό την ανάγκη σύμμαχων συνεργαζόταν με τη Ρωσία. Τότε στο θρόνο της Ρωσία είχε ανέβει η αυτοκράτειρα Αικατερίνη η οποία με πραξικόπημα είχε κατεβάσει από το θρόνο την αυτοκράτειρα Ελισάβετ της Ρωσία. Στο πραξικόπημα συμμετείχε και ένας Έλληνας Λοχαγός της ανακτορικής φρουράς ο Παπαζώλης. Μετά λοιπόν την ενθρόνιση της Αικατερίνης Β’ ο Παπαζώλης σε συνεννόηση με φίλους του Ρώσους αυλικούς ζήτησε από την αυτοκράτειρα να βοηθήσει το Ελληνικό γένος να απαλλαγεί από τον Τουρκικό ζυγό. Ύστερα λοιπόν από συνεννοήσεις η Αικατερίνη αποφάσισε να στείλει στρατό στην Ελλάδα ώστε να βοηθήσει στο ξεσηκωμό, αφού η απελευθέρωση της Ελλάδος και ο καταποντισμός της Οθωμανικής Αυτοκρατορία εξυπηρετούσε και τα δικά της σχέδια για εξάπλωση της αυτοκρατορίας της.
Αυτό έγινε γρήγορα γνωστό στην Ελλάδα μέσω του Παπαζώλη που σε ένα του ταξίδι ξεσήκωσε τους Έλληνες. Για το ξεσηκωμό άκουσε όμως και ο Ιωάννης Βλάχος ή Δασκαλογιάννης από την Κρήτη που με τα καραβιά του σαν έμπορος ταξίδευε συχνά στη Ρωσία. Ο Δασκαλογιάννης μορφωμένος και ευγενικός, θαρραλέος και με ισχύ στη Κρήτη αφού για τα προσόντα του οι Κρήτες του είχαν δώσει την προσφώνηση Δάσκαλος εξού και Δασκαλογιαννης και τον είχαν παραδεχθεί ως αρχηγό, ήρθε πρώτος σε επαφή με τους αυλικούς της Αικατερίνης και συνεννοήθηκε για την επικείμενη βοήθεια της Ρωσίας. Έτσι φτάνοντας στην Κρήτη σε συνεννόηση με του υπαρχηγούς του ετοίμαζε την δική του επανάσταση στην Κρήτη, υπολογίζοντας στη βοήθεια της Ρωσίας.
Κατά την παράδοση αποφάσισαν να κάμουν και ένα καινούργιο πολεμικό χορό που να συμβολίζει το πέμπτο «ζάλο» την πέμπτη δηλαδή εξέγερση κατά σειρά κατά των Τούρκων. Διεμήνυσε λοιπόν στον οργανοπαίχτη Κιώρο από την Ανώπολη Σφακιών να του συνθέσει ένα πολεμικό χορό με πέντε ζάλα (βήματα), και δώδεκα γυρίσματα όσοι και οι αρχηγοί που έπαιρναν μέρος στο ξεσηκωμό. Ο χορός χορεύτηκε με τους στρατιώτες πιασμένους από τους ώμους για να συμβολίζει έτσι την αλληλοστήριξη των πολεμιστών. Η εξέγερση όμως αυτή κατεπνίγει και ο Δασκαλογιάννης όπως και οι καπεταναίοι του σκοτώθηκαν έμεινε όμως ο χορός να θυμίζει τον ξεσηκωμό και κατ’ επέκταση το Δασκαλογιάννη.
Aλλη εκδοχή θέλει το Πεντοζάλη να έχει δημιουργηθεί από την συμφωνία πέντε καπεταναίων που ο καθένας είχε το δικό του γύρισμα.
Στο Πεντοζάλη ο πρώτος σε απόλυτη συνεννόηση με του υπόλοιπους χορευτές έχει περιορισμό αυτοσχεδιασμού, τα βήματα του είναι τελετουργικά και μετρημένα. Η γυναίκα δεν πιάνει συχνά μπροστά στο Πεντοζάλη.
Σούστα
Η Σούστα είναι ο αντικριστός χορός της Κρήτης που έχει πάρει πολλά στοιχεία από τον αρχαίο πυρρίχιο. Ο ιδιαίτερος τρόπος που χορεύεται το καταμαρτυρεί. Ο χορός χορεύεται από άνδρες και γυναίκες, εναλλάξ πιασμένοι από τις παλάμες όλοι μαζί σχηματίζουν στην αρχή ένα ημικύκλιο χορεύοντας, στη συνεχεία χωρίζουν και στέκονται ο ένας απέναντι στον άλλο σχηματίζοντας δυο ομάδες, ανδρών και γυναικών. Σε όλη τη διάρκεια του χορού ανάμεσα στο ζευγάρι αναπτύσσεται μια ιστορία, ο άνδρας με καλέσματα και αγκαλιάσματα, με στριφογυρίσματα και πηδήματα προσκαλεί τη γυναίκα, την πλησιάζει ερωτικά. Η γυναίκα με τη σειρά της με τσακίσματα και πλησιάσματα με στροφές και απομακρύσματα αντιστέκεται στο ερωτικό κάλεσμα.
Με τις κινήσεις των χεριών και του κεφαλιού αναπτύσσεται σιγά σιγά στο ζευγάρι μια συζήτηση. Ώσπου στο τέλος επέρχεται η ένωση. Η εξελίξει του χορού λοιπόν είναι μια ερωτική ιστορία που ο κάθε χορευτής ανάλογα με την θέση του παίζει το δικό του ρόλο. Ο χορός απαιτεί απόλυτη αλληλεξάρτηση ανάμεσα στο σώμα, τα χέρια και το κεφάλι που όλα σε συνδυασμό συντελούν στην απόλυτη έκφραση του χορού. Ο ρυθμός βασίζεται σε μέτρο 2/4 και η συνοδευτική μουσική παίζεται με λύρα ή βιολί και λαούτο, μαντολίνο ή ασκομαντουρα στα ορεινά. Τα βασικά του βήματα είναι τρία.
Η Σούστα σαν χορός έχει τις ρίζες του στον αρχαίο πυρρίχιο που θεωρείται ο αρχαιότερος πολεμικός Κρητικός χορός. Όπως είπαμε στην αρχαιότητα οι Έλληνες πίστευαν ότι οι Κρήτες είχαν εφεύρει την τέχνη του χορού κάτω από θεια έμπνευση και ότι οι αρχαιότεροι χοροί της Κρήτης και γενικότερα όλης της Ελλάδας ήταν οι χοροί των Κουρητών.
Ο πιο γνωστός χορός τους ήταν ο πυρρίχιος που λέγεται έτσι γιατί με τη γενική ονομασία πυρρίχη χαρακτηρίζονται όλοι οι πολεμικοί χοροί. Λέγεται μάλιστα ότι τον χορό εφηύρε ο Κουρήτας Πύρριχος, ένας Κουρήτας θεός που είχε χάρη στο χορό του. Ο πολεμικός αυτός χορός χορεύονται με όλη τον πολεμικό εξοπλισμό και παρίστανε τη μάχη των πεζών στρατιωτών. Χορεύονταν ποτέ από έναν πολεμιστή μονάχα ή από πολλούς μαζί, οι οποίοι παρίσταναν τις κινήσεις τους αγώνα. Θεωρείται όμως ότι τον πυρρίχιο διέσωσε ο διάσημος Κρητικός μουσικός και σύνθετης Θαλήτας ο οποίος συνέθεσε πολλά τραγούδια για το χορό αυτό. Ο Θαλήτας στην αρχαιότητα ήταν γνωστός για την σύνθεση παιάνων και υπορχημάτων τα οποία τον έκανα ευρύτερα γνωστό. Λέγεται ότι ο Θαλήτας σύμφωνα με χρησμό του μαντείου των Δελφών κλήθηκε στη Σπάρτη για να τη γλιτώσει από ένα λοιμό με τη βοήθεια των παιάνων. Τότε μάλλον έμαθε στους Σπαρτιάτες τον πυρρίχιο. όπου σιγά σιγά διαδόθηκε σε όλη την Ελλάδα. Μάλιστα από αναφορές μαθαίνουμε ότι ο χορός χορεύονταν γύρω στο 60π.χ στην Αθηνά στη γιορτή των Παναθηναίων.
Γύρω στο 300μ.χ ο χορός άρχισε να χορεύεται και από γυναίκες και έτσι πήρε χαρακτήρα ερωτικό. Το σημερινό όνομα του το πήρε κατά την εποχή της ενετοκρατία από την ιταλική λέξη susta που σημαίνει έλασμα (ελατήριο) μια και το σώμα κατά τη διάρκεια του χορού το θυμίζει. Με τη διάδοση του κάθε πόλη που τον χόρευε του άλλαζε όνομα διεκδικώντας την πατρότητα του. Επικράτησε όμως στα νησιά του Αιγαίου και την Κρήτη. Στα νησιά ο ρυθμός παίζεται και με νταουλάκι.
Παλιότερα ο χορός έδινε τη δυνατότητα σε έναν άντρα ερωτευμένο να εκδηλώσει τα συναισθήματα του σε μια γυναίκα. Η ποικιλία στους σκοπούς και τα τραγούδια της Σούστας είναι μεγάλη, και δίνει τη δυνατότητα για άπλωμα των χεριών και μεγαλύτερη έκφραση του σώματος. Ένας καλός χορευτής και μια καλή χορεύτρια μπορούν εύκολα κατά τη διάρκεια του χορού να εκτελέσουν μια ερωτική ιστορία από την αρχή μέχρι το ευτυχισμένο τέλος.
Μαλεβιζιώτης ή Καστρινός Χορός ή Πηδηχτός
O Μαλεβιζιώτης ή Καστρινός πηδηχτός είναι ένας χορός αλματώδης ο οποίος ολοκληρώνεται σε δεκαέξι βήματα, (οκτώ μπροστά και οκτώ πίσω). Χορεύεται σε ρυθμό με μέτρο 2/4, τη συνοδευτική μουσική παίζουν βιολί ή λύρα με λαγούτο, μαντολίνο ή ασκομαντουρα στα ορεινά Ο χορός αυτός είναι ενθουσιώδης και δυναμικός Χορεύεται κυκλικά με τα χέρια πιασμένα από τις παλάμες στο ύψος των ώμων και τους αγκώνες λυγισμένους. Εξελίσσετε με λεβεντιά και ενθουσιασμό και αφήνει τον χορευτή η τη χορεύτρια που σέρνει το χορό να αυτοσχεδιάσει χωρίς να την περιορίζει ιδιαίτερα ο σκοπός.
Οι αρχαίοι έλληνες πίστευαν ότι ο χορός αποτελεί θεια έμπνευση, μια θεϊκή δημιουργία που αποκαλυπτόταν σε εκλεκτούς που αυτοί με τη σειρά τους τους μάθαιναν στους συνάνθρωπους τους. Σαν απόδειξη ήταν ότι όλες οι θεότητες είχαν τους δικούς του τελετουργικούς χορούς που εκτελούνταν από λίγους και εκλεκτούς. Όπως επίσης και οι μεγάλοι ήρωες πολλοί συχνά αποκαλούνταν καλοί χορευτές. Όπως στις μέρες μας που είναι λίγοι αυτοί που μπορούν να χορέψουν πραγματικά όμορφα και με μεγαλοπρέπεια ένα χορό, χωρίς περιττούς θεατρινισμούς ώστε να προκαλέσουν θαυμασμό, πατώντας πάνω στο ρυθμό και στο σκοπό του χορού.
Η θεϊκή προέλευση του χορού έχει κάποια βάση αφού πολλοί χοροί των Ελλήνων έλκουν τις ρίζες τους από τη Μινωική εποχή. Μέσα στα ελληνικά γραπτά συναντούμε που και που ένοπλους επαναστατικούς χορούς όπως ο ορσίτη (αρχαίος Κρητικός χορός) που ο Αθηναίος μας λέει ότι έχει τις ρίζες του στην αρχαία πυρρίχη. Ο όρος όρσος ή όρσες δίνεται στις αλματώδης στριφογυριστές φιγούρες που κάνουν και στις μέρες μας οι χορευτές . Ο χορός πρωτοεμφανίστηκε στην επαρχία μαλεβυζίου γι’ αυτό και ονομάζεται μαλεβιζιώτης ή Καστρινός γιατί πρωτοχορεύτηκε στο Ηράκλειο ή Κάστρο. Στα Χανιά ο χορός λέγεται Καστρινή Σούστα. Στη υπόλοιπη Κρήτη διαδόθηκε γύρω στη δεκαετία του 20. Ο Μαλεβιζιώτης έχει και αυτός την αστική και την ορεινή του πλευρά.
Σύγχρονοι μελετητές μας λένε ότι ο αλματώδης και θορυβώδης χορός δεν είναι αναγκάστηκα πολεμικός, αλλά έχει δυο εκδοχές. Είτε είναι τελετουργικός όπου με τις αλματώδεις κινήσεις επιδιώκουν να αυξήσουν την παραγωγή και την γονιμότητα των σπαρτών πράγμα που υποστηρίζει και η μαγεία, είτε εξαγνιστικός αφού με τις θορυβώδεις μελωδίες έδιωχνα μακριά τα κακά πνεύματα. Οι Κρήτες είχαν διαφόρων μορφών διασκεδάσεις και χωρίς να διακρίνουν τους χορούς χόρευαν συχνά Είτε αργά και τελετουργικά είτε αλματωδώς και θορυβωδώς.
Γύρω στο 1546 ένας Γάλλος επισκέπτης στα Σφακιά γράφει: «Βρισκόμενος σ’ ένα χωριό, κοντό στην κατοικία του Ι. Μπαρότσο, κοντά στη χώρα Σφακίων, βρέθηκα σε μια γιορτή που ήρθαν χωρικοί, άλλοι με τις αρραβωνιαστικιές τους άλλοι με τις γυναίκες τους. Είχαν κάνει μεγάλη συντροφιά και αφού ήπιαν πολύ, άρχισαν να χορεύουν στη μεγάλη ζέστη, όχι στη σκιά, αλλά στο δυνατό ήλιο του Ιουλίου. Ήσαν φορτωμένοι όπλα και δεν έπαυαν να χορεύουν έως τη νύχτα. Έτσι παράξενα ντυμένοι και φορτωμένοι με φαρέτρα με 150 περίπου βέλη, που την είχαν πίσω στη ράχη και μ’ ένα τόξο καλά τεντωμένο κρεμασμένο στο μπράτσο τους και με μια σπάθα στο πλάι χόρευαν, προσπαθώντας να κάμουν τα ωραιότερα και ψηλότερα πηδήματα».
Στο χορό αυτό ο χορευτής που κρατάει πρώτος έχει τη δυνατότητα αποσπώμενος του κύκλου να κάνει άλματα στριφογυριστά να συνθέσει πολλαπλούς αυτοσχέδιου ενθουσιώδης βηματισμούς και αν είναι καλός γνωστής των Κρητικών χορών να συνθέσει μια δική του χορευτική πράξη. Η γυναίκα στην Κρήτη πιάνει συχνά μπροστά έχοντα και εκείνη τη δυνατότητα με λεπτεπίλεπτους ελαφρά αλματώδης βηματισμούς, με στροφές και καθίσματα, με ντροπαλά ταλίμια να συνδυάσει ποικίλες παραλλαγές βηματισμών ή σε συνδυασμό με το δεύτερο μαζί εκτελούν μια χορευτική πράξη. Ο Γεώργιος Χατζηδάκις γύρω στο 1909 μας περιγράφει μια χαρακτηριστική φιγούρα του αυτοσχεδιασμού του μπροστινού: «άλλοτε ο οδηγός του χορού αποσπάται του κύκλου και χορεύει μόνος κρούοντας χείρας, άλλοτε πάλιν υψών τους πόδας κτυπά αυτούς με τα χείρας του εν ρυθμό. Οι πλέον ευκίνητοι στηριζόμενοι δια της μία χειρός επί του δευτέρου χορευτού και υψούντες το σώμα επί των ποδών, κάμπτουν τούτο προς τα όπισθεν, μέχρις ότου η κεφαλή αυτών εγγίζει το έδαφος. Ανορθούμενοι δ’ έπειτα αποτόμως εξακολουθούν χορεύοντας χωρίς να χάσουν τον ρυθμόν».
Σιγανός
O Σιγανός είναι αργός περπατητός χορός ο οποίος χορεύεται με τα χέρια πιασμένα από τους ωμούς, ολοκληρώνεται με έξι ή οκτώ βήματα, με οκτώ βήματα χορεύεται στο Μυλοπόταμο, ενώ με έξι χορεύεται στο Ηράκλειο. Όταν χορεύεται με έξι βήματα δεν ολοκληρώνει τη μελωδία γιατί τα βασικά του μέτρα είναι οκτώ, είναι όμως πιο εύκολος και γενικά χαρακτηρίζεται Τουριστικός χορός. Επειδή στο Σιγανό ο κύκλος των χορευτών όταν είναι πολλοί κουλουριάζει με τη μορφή ελικοειδούς πολλοί λένε ότι αναπαριστά την έξοδο του Θησέα από το Λαβύρινθο.
Ο Σιγανός λέγεται ότι είναι ο χορός της νύφη, γιατί χορεύεται στους γάμους με το γαμπρό μπροστά και τη νύφη δίπλα. Δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία για την ακριβής προέλευση του, λέγεται όμως ότι κατά την Τουρκοκρατία, οι αγάδες συνήθιζαν να καλούν τους Κρητικούς στους οντάδες του και ρίχνοντας στο πάτωμα ρόβι για να γλιστρούν έβαζαν τις γυναίκες και τις κόρες τους να χορεύουν για να πέφτουν κάτω να σηκώνονται τα φουστάνια του και να κάνουν χάζι. Έτσι οι Κρητικοί μην μπορώντας να κάνουν άλλο τίποτα παρακάλεσαν τους οργανοπαίχτες που ήταν συνήθως Χριστιανοί να φτιάξουν μια μελωδία για ένα χορό απερπάτητο με γερο κράτημα ώστε να μην χάνουν εύκολα οι γυναίκες την ισορροπία τους και να μην πέφτουν. Έτσι έγινε η σύνθεση του Σιγανού.
Αλλη εκδοχή θέλει τους Τούρκους στην Τουρκοκρατούμενη Κρήτη να έχουν απαγορέψει στους Κρητικούς να χορεύουν επαναστατικούς χορούς. Έτσι οι Κρήτες εφηύραν το Σιγανό που μοιάζει πολύ στα βήματα με το πεντοζάλη για να μην ξεχάσουν το σπουδαίο αυτό χορό. Σήμερα ο σκοπός του Σιγανού συνοδεύεται πολύ συχνά από σειρά μαντινάδων περιπαιχτικές, ερωτικές, καημού και πόνου.
Στη συνέχεια αναφέρουμε, ενδεικτικά με μία πρόταση, τους λιγότερο γνωστούς και τους ξεχασμένους χορούς της Κρήτης.
Απανωμερίτης
Ο προβατινίστικος χορός ή προβατίνα ή απανωμερίτης ή νταγκουνάκι, είναι ένας από τους παλιούς τοπικούς χορούς της Κρήτης. Τον λέγανε προβατινίστικο, γιατί στις κινήσεις του ο χορευτής χτυπάει το πόδι του στη γη, όπως κάνουνε τα πρόβατα όταν θα νευριάσουν!
Εθιανός Πηδηχτός
Μια ακόμα εκδοχή του Πηδηχτού χορού της Κρήτης. Ο πρώτος μουσικός της περιοχής που παρουσίασε τον Εθιανό (πήρε την ονομασία του από το χωριό Εθιά των Αστερουσίων Ορέων) Πηδηχτό, είναι ο μουσικός Φουστάνης.
Εμπυρρίκιος
Ονομασία κρητικού πηδηχτού χορού που καταγράφηκε στο χωριό Πλατάνια Αμαρίου σε μουσική συγγενική με εκείνη του γρήγορου πεντοζάλη. Τα βήματά του είναι άγνωστα, επομένως και η σχέση του με το πεντοζάλι παραμένει αδιευκρίνιστη, όπως και η προέλευση του ονόματός του, που θυμίζει εμφανώς το όνομα του αρχαίου πυρρίχιου.
Ζερβόδεξος
Ένας ένας εύθυμος και κωμικός χορός και ταιριάζει με το πνεύμα των Αποκριών. Ονομάζεται ζερβόδεξος γιατί οι χορευτές χορεύουν πότε με κατεύθυνση προς τα ζερβά (αριστερά) και πότε προς τα δεξιά. Η αλλαγή της πορείας γίνεται όταν ο λυράρης παίξει κάποιο συγκεκριμένο υψηλό φθόγγο.
Κατσαμπαδιανός ή Κατσιμπαδιανός ή Κουτσαμπαδιανός ή Κουτσιστός
Έχει έντεκα βήματα και αποδίδεται με λύρα. Σώζεται παράδοση που αναφέρει ότι πρωτοχορεύτηκε από οπλαρχηγό της Αμπαδιάς Αμαρίου, που θέλησε να χορέψει πεντοζάλη, και λόγω της αναπηρίας του στο πόδι, οι μουσικοί προσάρμοσαν το ρυθμό. Ο ίδιος έσερνε το αριστερό πόδι, ενώ το δεξί το στήριζε στο έδαφος. Στα βήματα του λοιπόν προσαρμόστηκε αυτός ο χορός, ο οποίος σώζεται ως τις μέρες μας.
Λαζώτης ή Λαζώτικος
Από τους ξεχασμένους χορούς της Κρήτης, του οποίου η μελωδία είναι ακόμα πασίγνωστη στην Κρήτη αλλά λόγω της άγνοιας πολλών νέων χορεύεται όλο και πιο σπάνια.
Λασηθιώτικος Πηδηχτός
Στο Λασηθιώτικο πηδηχτό απεικονίζεται όλη η αρχοντιά και η σεμνότητα των ανθρώπων της ανατολικής Κρήτης. Στην Σητεία τον λένε «Στειακό» και στην Ιεράπετρα «Γεραπετρίτικο». Αναμφισβήτητα είναι ο αντιπροσωπευτικότερος χορός της ανατολικής Κρήτης, στον οποίο χαρακτηρίζονται μα και εκτιμώνται τόσο οι επιδέξιοι χορευτές όσο και οι καλοί οργανοπαίχτες.
Σωτής
Λαϊκή διασκευή της γνωστής Πόλκας που έγινε γνωστή και διαδώθηκε στην Κρήτη, τουλάχιστον στο νομό Ρεθύμνης, αρχές του εικοστού αιώνα, μεταμορφωμένος σε ιδιότυπο ζευγαρωτό κρητικό χορό. Ιδιαίτερα παιχνιδιάρικος και ερωτικός, εξυπηρέτησε τις ανάγκες της εποχής παίρνοντας και σατιρική διάθεση.
Μανάς
Τοπική παραλλαγή του σιγανού χορού, με όνομα που προέρχεται από το «τσάκισμα» (επωδό) «Για το Θεό, μανά μου!», που λέγεται ανάμεσα στις μαντινάδες.
Μικρό-Μικράκι
Γυναικείος χορός, όπου οι γυναίκες σχημάτιζαν κύκλο και στην γραμμή αυτού χόρευαν με τις παλάμες πιασμένες στο ύψος των ώμων με λυγισμένους αγκώνες.
Ντάμες
Χορεύεται από άντρες και γυναίκες, με τη γυναίκα να κρατάει την άκρη ενός μαντηλιού με το αριστερό της χέρι και δίπλα της να πιάνει την άλλη άκρη ένας άντρας μέχρι τη στιγμή που ο λυράρης θα φωνάξει «ντάμα», οπότε κάθε άντρας αφήνει το μαντήλι της ντάμας του για να πιάσει δίπλα σε αυτήν που είναι μπροστά του. Ο χορευτής που βρίσκεται στο τέλος μένει συνήθως μόνο με τη συνοδεία μιας καρέκλας (γιατί οι γυναίκες είναι σκόπιμα κατά μία λιγότερες).
Ντουρνεράκια
Ο γνωστός χορός Χασαποσέρβικο, ο οποίος πέρασε στη δισκογραφία από τον Κώστα Μουντάκη την δεκαετία του 1960.
Ξενομπασάρης
Η μελωδία του είναι χαριτωμένη, ανάλαφρη και προκαλεί τους μερακλήδες να χορέψουν. Παλαιότερα τον χόρευαν και τον τραγουδούσαν σε κάθε γλέντι ιδιαίτερα στα ορεινά χωριά της Ιεράπετρας και στο κάτω Μεραμπέλλο.
Πρινιανός ή Μπριμνιανός ή Πρινιώτης
Στα πρώτα γυρίσματα οι άνδρες σήκωναν τα χέρια και άφηναν τις γυναικές και πηγαίνοντας από πίσω τους χόρευαν αντίθετα από αυτές. Άνδρες και γυναικές με χέρια πλέον πιασμένα από τις παλάμες, συνέχιζαν να χορεύουν σε αντίθετη φορά, έως ότου και ξαναβρίσκονταν πάλι οι άνδρες πίσω από τις γυναικές και ξανασχημάτιζαν παλι τον κύκλο όπως γινόταν στην αρχή του χορού.
Ρόδο
Το ύφος της μουσικής του συγγενεύει με Αιγιοπελαγίτικα μουσικά ιδιώματα, υπενθυμίζοντας ότι η Κρήτη στεφανώνεται από τη «μεγάλη μάνα» των Ελλήνων, τη θάλασσα.
Ρουμαθιανή Σούστα
Eίναι ένας από τους πολλούς ξεχασμένους χορούς της Κρήτης με καθαρά τοπική σημασία. Την συναντάμε και με την ονομασία Ρουματσίτικη ή Γιτσικιά σούστα. Εκτελείται μόνο από άνδρες, που ο πρώτος κάνει κάποια ταλίμια και οι υπόλοιποι τον ακολουθούν σε αυτά.
Τριζάλης
Το όνομα του είναι σύνθετο από τις λέξεις τρία και ζάλα (βήματα) γι’ αυτό και ονομάστηκε Τριζάλης. Συχνά χαρακτηρίζεται «Κουρουθιανός», πράγμα που σημαίνει ότι συνηθιζόταν ιδιαίτερα στο χωριό Κουρούτες της Αμπαδιάς.
Candia 
Μπορείτε να με πληροφορήσετε ποιος είναι ο συγγραφέας του άρθρου για τους χορούς?
ευχαριστώ